‘Uluaki Tiuta Lahi
Fakatapu ki he Ta’ahine ‘oku fakahuafa’aki ‘a e Kolisi ni, Pilinisesi Salote Mafile’o Pilolevu mo Hou’eiki, pea mo Ha’a matapule, Palesiteni ‘o e Siasi Uesiliana Tau’ataina ‘o Tonga mo e kau faifekau, pehe ki he Palesiteni Ako mo e kau faiako, mo e kau ako ‘i he ‘Otu Tonga, kae ‘ataa mu’a ke fai ha ki’i fakamatala ki he kamata’anga ‘o e ‘apiako ni.
| 1. Mele Fisi'ilose Nau | 16. Mele Fehoko Tapa | 31. Fine Le'okava |
| 2. Mele Kaloni Soakai | 17. Mele Kepa Latu | 32. Vika Luhu |
| 3. Salote Mapa | 18. Meleane Mafile'o | 33. Lahi Pekipaki |
| 4. Ungatea Soakai | 19. Manu Sau | 34. Uinise Lolohea |
| 5. Ema Vakasiuola | 20. Fifita Lolohea | 35. M. Katea 'Isikeli |
| 6. Tongovua Vimai | 21. 'Elenoa Taka | 36. 'Amelia Mafi |
| 7. Pauline Fa'uonuku | 22. Mele Lotukalafi | 37. Paea-he-lotu Mafi |
| 8. Viola Lolo Maika | 23. Na'a Koloi | 38. 'Alilia Palometa |
| 9. Kafo'atu Hakeai | 24. Tukuange Vailahi | 39. Mele Sila |
| 10. Meleane Kelepi | 25. 'Amelia Latu | 40. Finau Fangupo |
| 11. Atomi Pahulu | 26. Seini Ika | 41. Lisi Moa |
| 12. Siesi Fifita | 27. 'Ainise Lupe | 42. Mele Tuputupu |
| 13. Lavinia Havea | 28. Fane Laumanu | 43. 'Atalanita Vakasiuola |
| 14. 'Amelia Taufa Vi | 29. Ngahi Hehonge Uipe | 44. Kasanite Latu |
| 15. Mele Pasikala | 30. Pisila Moeaki |
‘I he 1945, na’a ku fakakaungatamaki ‘i he kau faiako ‘i he Kolisi Kuini Salote, pea ‘i he tutuku ‘a e ako ‘i Tisema na’a ku folau mai ki Ha’apai he na’e faifekau ai ‘a ’eku ongo matu’a, Tevita Vikatoa mo Vikatolia Faletau, ‘i Tongoleleka, Hihifo,. Na’aku toe folau ai ki Vava’u, pea u foki mai hili ‘a e Kilisimasi ‘o ‘amanaki ke u foki ki Nuku’alofa, teuteu ki ha fokotu’u ‘a e Kolisi. Ne u ma’u ha tohi ‘a Miss D. Rowlands, ko e Pule Ako ‘o e Kolisi Kuini Salote, ke u nofo ‘i Ha’apai ni ‘o fokotu’u ‘a e Kolisi Lotoloto ai. Ko ia na’e pehee mo e tohi ki he Faifekau Pule ‘o Ha’apai, ‘Ikani Latu, ke teuteu ‘a e falemohe mo e ngaahi naunau ki he ako nofoma’u, he na’e faifekau ‘a ‘Ikani ‘i he Kolisi Kuini Salote ‘i he ngaahi ta’u lahi. Ko ia na’e fai pe ‘a e ngaahi ‘aho lotu pe mo teuteu ‘a e ngaahi me’a ki he fokotu’u ‘a e ako.
Na’e fakafolau mai ‘a e ongo tufunga mei Vava’u ko Peni Katoa mo Sione Uini, ‘o fakalelei’i ‘a e me’a kotoa, pea ‘i hono lava ia, ‘i he ‘aho 20 ‘o Fepueli, 1946, na’e hu ai ‘a e ako nofoma’u. Na’e faka’ataa ‘a e tamaiki ‘o Pangai, Hihifo, Holopeka, Koulo, ke ako’alu, kae hu ‘a e tamaiki mei he ‘otu motu ‘o ako nofoma’u, pea toe lahi pe ‘a e tamaiki mei motu na’e nofo pe ‘i honau ngaahi famili ‘o ako’alu pe mei ai, pehee ki he ngaahi ‘api nofo’anga ‘o e ngaahi ‘otu motu. Na’e ha’u pe ‘a e ngaahi matu’a ‘o nofo ai ‘i he tauhi ’enau fanau.
Ko e ako nofoma’u, mahalo na’e ‘i he toko 24 nai, pea ako’alu hono toe. Na’e kalasi pe ’e 2, ko e Form 2 pea mo e Form 3, pea na’e kamata pe ‘a e ako ‘i he tu’akolo, na’e tu’u aipe ‘a e Falemohe mo e Faleako, ko e ‘api ‘oku ‘iloa ko Lonitoni. Na’e kamata ‘a e ako, ko au tokotaha pe ‘a e faiako, pea ha’u ‘a Vili Fatai Koli, ‘o ma faiako, ‘o fai ’e ia ‘a e Fika, ka u ‘alu au ‘o fai ‘a e English ‘i he Akoteu (‘a ia na’e tu’u ‘i Petani)‘i he ongo Kalasi na’e teu sivi hu ki he Kolisi.
Na’e lele lelei pe ‘a e me’a kotoa ‘i he Kolisi fekau’aki mo e me’a fakame’atokoni, he na’e fafanga ‘a Ha’apai katoa, ‘o a’u ki Lulunga mo e ‘Otu Mu’omu’a, ‘a e Kauvai Ha’ano, pea ko hai ’e lau ki he Feleoko ‘o Ha’apai, ‘a Loto Foa, mo hono ‘ufi foha. ‘Ikai ngalo ‘a Lifuka na’a nau tu’u ‘i he ngaahi taimi na’e tomui mai ai ‘a e ngaahi motu he ko tahi ’e ‘i ai ‘a e ‘alomalie mo e ‘alotamaki. Na’e lava pe ke tapuni mai ’e Koulo mo Holopeka, pehee ki Pangai mo Hihifo foki, pea fa’a vave mai ‘a Lofanga, pehee ki ‘Uiha mo Felemea.
Na’e tu’uta mai ‘a e ongo fafine palangi mei ‘Aositelelia, mei Melipoane ko Miss Knight mo Miss Tall ‘i Me 1946, ‘o ma faiako mo Miss Knight, kae ako tuitui mo ako kuiki ‘a Miss Tall. ‘I he Tisema ‘o e ta’u ko ’eni aipe, ‘i he tutuku ‘a e ako, na’e hiki mai ‘a e falemohe, faleako, mo e me’a kotoa ki he ‘api ‘i he kauhala lalo ‘a ia ‘oku tu’u ai ‘a e akonofoma’u ‘i he taimi ni, pea ko e ‘api ‘i tu’akolo ‘oku tu’u katoa ai ‘a e ngaahi faleako ‘o e ongo Kolisi.
Na’a mau lotu pe ki he falelotu ‘o Pangai ‘i he Sapate mo e ngaahi ‘aho ngofua, pea ng�ue’aki ki he Tanaki Tu’unga mo e Sivi Hiva faka-Kolisi.
‘I he fokotu’u ‘i he 1947, na’e ‘omi ‘a Kolotina Helu mei he Kolisi Kuini Salote, ‘o mau faiako he na’e toe tokolahi ange ‘a e toe hu mai he ta’u ko ia. Ko e teunga ‘o e Kolisi na’a mau ng�ue’aki pe ‘a e teunga ‘o Kuini Salote, pea kofu hina he Sapate, pea na’e fakalele tatau pe mo e Kolisi Kuini Salote ’ a e ng�ue fakaKolisi, ‘aho lalanga mo e tuitui, ‘aho sipoti, ‘aho ‘ataa ke o ‘o kaukau tahi, vahe ‘o e kau faiuike, kau kuki, pea ‘i ai mo e ngaahi lao. Na’e tohi mo’ua ‘a e kau maumau lao, pea na’e fokotu’u ‘a e kau matapule, pea fai ’emau pasaa ‘a e tuitui mo e lalanga, mo e ta’o me’a ‘a e kau fefine ‘a Miss Tall, mo e haka siamu mo e lole ‘o ma’u e pa’anga ‘o tokoni ki he ngaahi fiema’u ‘a e Kolisi. Pea takitaha ‘a e ta’ahine ‘a e tunu, pea kau mai ‘a e ngaahi vahe ni’ihi he poupou ‘o e pasaa.
‘I he 1947, na’e sivi ‘a e Kalasi 3, ke nau ‘alu ‘o Kalasi 4 ki Kuini Salote ‘i he 1948. Ko ia na’e lava ai ‘a Mele Kaloni Soakai, Mele Fisi’ilose Nau, Lavinia Havea, Fifita Lolohea, Meleane Kelepi. Na’e ‘ikai hu ‘a Lavinia mo Meleane Kelepi he na’a na kei ta’u si’i, ko ia ko Mele Kaloni pe mo Mele Fisi’ilose Nau mo Fifita Lolohea na’a nau ‘alu ‘o hu ki he Kolisi Kuini Salote ‘i he 1948. Na’e hokohoko atu pe ‘a e hiki atu ki he Kolisi Kuini Salote ‘i he ngaahi ta’u ki mui mai. Na’e ‘i ai ‘a e ki’i ako Sides School ‘a Miss Knight ‘i he haafe ‘a e 3 ki he 5pm. Na’a nau ng�ue’aki pe homau faleako, ko e ako English pe. Na’e kau ‘i he ki’i ako ni ‘a Tu’a Taumoepeau, Sione Tonga Uata, ‘Etueni Tupou, Futa Helu, Paula Havea, Sioana Havea, Mele Sitina Fakasi’i’eiki, Tokanga Faletau mo ‘Ema & Salote Latu.
Na’a mau folau mo Miss Knight mo Miss Tall, Kolotina Helu, ki Tongatapu ki he Ta’ane Mahanga ‘a Pilinisi Tupouto’a mo Halaevalu Mata’aho, pea mo Pilinisi Fatafehi Tu’ipelehake mo Melenaite Tupoumoheofo. Na’a mau foki mei Nuku’alofa, ‘o toe taloa aipe ki Neiafu Vava’u. Na’e ‘i ai ‘a Mrs. Thomson ‘i he Kolisi Siu’ilikutapu, pea Faifekau Sea ‘a McGrove. Na’a mau uike ’e 2 ai pea mau foki mai ‘o fokotu’u ‘a e ako ‘i he konga hono ua, ‘o teuteu ai ‘a e Kalasi 3 ke sivi ki he Kuini Salote, ka lava ha ni’ihi te nau ‘alu ‘o Kalasi 4, ‘o hange ko ’ene ha ‘i ‘olunga. Ko Mele Soakai na’e toe hiki ki Liahona he na’e ‘i ai hono famili mo’oni na’e ngaue ai. Ko e toko 3 ’eni na’a nau ‘alu mei he Kolisi Pilolevu ‘o Kalasi 4 ki he Kolisi Kuini Salote ko
Ko Lavinia Havea mo Fifita Lolohea na’a na tokoni kia Miss Tall he Peito, pea na’e vahe mai ‘a e kau faiuike, ka na’a na tu’uma’u pe kinaua. ‘I he tutuku ‘a e ako, he ngaahi tutuku lahi, na’e vahe atu ‘a e kau faiuke he fo mo e ngaahi fale he ko e fu’u fale lahi. Na’e mei ko e tamaiki Pangai pe mo Hihifo na’a nau faiuike he tutuku lahi ‘i Sune mo Tisema.
Pea ‘i he 1948, na’a ku malolo ai ‘i he’eku mali ki Vava’u, kae fakalele pe ‘a e ako ’e Miss Knight mo Kolotina, pea na’e ha’u ‘a Manu Puloka ‘o le’ole’o ‘i he Tiuta Pule. Ko e ni’ihi ki mui mai te nau lava ke fakamatala ki he ngaahi kuonga ki mui mai. Neongo na’a ku mama’o ki Vava’u, ka na’e kei fai pe ‘a e fetu’utaki ange ‘a Miss Knight kiate atu, pea ‘i he 1950, na’a na folau ange ki Vava’u mo Miss Alamond, ta’ahine Pilitania ko hono kaume’a, na’e te’eki mali. Na’a nau Kilisimasi ‘i Ovaka, ka na po le’o mai ki ‘Utulei kia Mrs. Matherson, he na’e nofo ai ‘a Miss Tall. Na’a nau toki folau mai ki Ha’apai ‘i Sanuali, pea na’e fakahingoa ai ’e Miss Knight ‘a homa ‘ofefine fika ua ko Irene Knight, ki hono hingoa. Na’a na foki ki ‘Aositelelia ‘ihe 1953 pea toki malolo ‘a Miss Knight ‘i he 1977.