Ki he Lelei Taha
1994
Tapu Moe e Tama Pilinisi, Pilinisi ‘Ulukalala Lavaka Ata, kae ‘uma’a ‘a Hou’eiki mo Ha’a Matapule, kae ‘ata keu fakahoko atu ‘a e fakamatala fakata’u ‘a e Ako Matolunga ‘o Tonga ki he ta’u 1994, ‘a ia ko e ta’u ’eni e 47 hono fokotu’u.
‘Oku fakahisitolia ‘a e ta’u 1994 ki he ako’anga ni ‘o fakatefito ‘i he ngaahi ngaue matongo’onga ne lava ‘o fakahoko ’e he kau faiako, fanauako, kau tauhi fanau mo e kolisi tutuku, ‘i hono paotoloaki ke fakalakalaka e tu’unga mo e lahi ‘oe ‘ilo ke a’u atu ki he tape kotoa pe ‘o ‘ikai ngata pe ‘i he loki ako. Kaikehe, ko e tumutumu ‘oe ngaahi ngaue ni ko hono huufi ’e he’ene Afio, Taufa’ahau Tupou IV ‘i he aho 4 ‘o Sune ha faleako fo’ou loki 4, ‘aia na’e ‘ofa’aki mai ’e he Kautaha ‘a e kau TauLi Fanau mo e kau Faiako, pea peh8 foki ki he Ako’anga Komipiuta fo’ou, ‘aia ne fakapa’anga ia ’e he kolisi tutuku. ‘Oku kau e ngaahi ‘ofa ni ‘i hono fakatupulekina ‘oe ako ‘i he ‘apiako ni
Ne kamata’aki ’e he ako he ta’u ni ha kaveinga ngaue, ‘aia ko hono 6ka’ai’ai ‘oe kau faiako ke nau a’usia e tu’unga leleitaha ‘oe faiako pea peha foki ke lava e fananako ‘o ako ‘i he founga leleitaha tenau ala lava. Ne makatu’unga hono fa’u ‘oe kaveinga ngaue ni, ke fengaue’aki e kau faiako, ngaahi Jnatu’a mo e fanauako ‘i hono tokanga’i ‘oe ‘atamai, sino mo e laumalie ‘o e fanauako. I he’ene pehe na’e feinga leva e ako ke fa’ufa’u ha ngaahi founga ngaue ke lava ’e he kau faiako ‘o fakahoko lelei honau ngaahi fatongia pea ke lava foki mo e fanauako ‘o ako ‘i he ‘atakai ‘oku tuku ke nau ako se. Ikai ngata ai ka ‘oku toe lava foki ‘o tufaki atu mo e ngaahi tohi ongoongo mei he ako pea ‘oku hoko ’eni ko e fetu’utaki’anga ‘oe ako moe kau tauhi fanau mo e kolisi Tutuku. Pehe foki ki hono f.ikahoko ‘oe ngaahi fakataha fakav ~he ‘a e Kautaha ‘a e Matu’a moe kau Faiako ke toe ofiange e va ’ .e matu’a tauhi fanau mo e ako’anga.
Na’e fokotu’u a e ta’u mo e fanau ako ’e toko 768, ko e fanau fefine ’e 534 mo e fanau tangata ’e 234. Na’e vahevahe kinautolu ki he levolo ’e ono ‘o pehe ni:
| **Foomu** | **Tokolahi 'oe Foomu** | **Fanau Fefine** | **Fanau Tangata** | **Fakakatoa** |
| 1 | 4 | 77 | 31 | 108 |
| 2 | 4 | 99 | 38 | 136 |
| 3 | 4 | 94 | 48 | 142 |
| 4 | 4 | 80 | 38 | 118 |
| 5 | 4 | 84 | 37 | 117 |
| 6 | 4 | 101 | 42 | 139 |
I he lolotonga ‘a e ta’u na’e i ai ‘a e fanau na’e hu mai pea nofo atu ‘a e ni’ihi ‘i he ngaahi ‘uhinga kehekehe pe, pea ‘oku tapuni ‘a e ako ‘ihe ta’u ni mo e fanau ako ’e 765.
‘I he ta’u ni ‘oku ‘i ai ‘a e kau ngaune ’e toko 51 ‘i he ‘apiako, ‘a ia ko e Pule Ako, Tiuta Lahi kau faiako ’e toko 43, Faiako ngaue’ofa mei Siapani e toko 1, Faiako Lea Faka-Falanise ’e toko l, Kalake ’e 1, Faitaipe ’e taha, mo e ongo tangata le’o ’e toko 2. Ko e toko 16 ‘o e kau ngaue ko ’eni ko ’enau toki ngaue mai ki he ‘apiako ni he ta’u ni. ‘E ‘ikai teu toe lave ki he fakaikiiki ’enau ngaahi ako na’e lava mo ’enau ngaahi taukei ngaue ka teu fakahoko atu pe honau hingoa ke mea’i ’e Hou’eiki pea lave’i ’e kimoutolu kotoa ‘i he fakataha ni. Ko kinautolu leva ’eni: Manu Puloka, Faifekau Tevita Kamitoni Laveni Fonua, Sione Kupu, Kalolaine Fifita, Sikuea Samate, Tupou Silia Tonga, Nusipepa Mateo, Dulcie Tei, ‘Eleni Leveni, Sione Telefoni Vaomotou, Hekisou Fifita, Lata Tangimana, Lisita Taufa, Lokiwood Fuka pea mo Samiuela Taufa.
Na’e ‘i ai mo e faiako na’e ngaue fakataimi mai ki he ‘apiako ‘aia ko Phillipe Le Gall ki hono ako’i e lea faka-Falanise.
Ne mavahe atu foki ‘a e Pule Ako ‘oe Kolisi ‘i he ta’u ’e 5 kuo hili Colin Lutui fakataha mo ha kau faiako ‘i he kamata’anga ‘oe ta’u ni, ‘a ia ko kinautolu ’eni: Lotolua Kaho, ‘Ana Tutone Piukala, Falakiko Helu, Holani Tu’inauvai, Heti Fonua, Lilieta Takau, Takui Ma’afu, Lesieli Tupou, Satoshi Kudo pea mo Tiulipe Peleketi. ‘Oku ‘oatu heni ‘a e fakamalo ki ho’omou tokoni kotoa na’e fai mai ki he ‘apiako, pea ‘ofa ke lakalakimonu ai pe ho’omou fai fatongia ‘ibe ngaahi ngaue ‘oku mou lolotonga ‘i se.
Ko e foomu 5 moe 6 ‘oku na muimui kinaua ki he Silapa ‘oku teuteu’i ai kinautolu ki he sivi ‘oku ‘iloa ko e Sivi Fakamo’oni Ako ‘a Tonga ki he foomu 5 pea mo e Sivi Fakamo’oni Ako Ma’olunga ‘a e Pasif~ki (PSSC) ki he foomu 6. Ko e foomu 1 - 4 ‘oku nau mnimni kinautolu ki he ngaahi silapa kno teuteu’i ’e he Potungaue Ako. Ko e foomu 1 - 4 ‘oku nau fai ’e kinautolu ‘a e Lesoni ’e 8 ‘i he foomu takitaha. Pea ne kamata ako’i foki mo e lesoni Saienisi ‘oe Komipiuta ‘i he foomu 3 mo e 4 he kamata’anga ‘oe ta’u, ‘o teuteu ai ke hoko atu ki he foomu 5 he ta’u kaha’u.
| Tonga | Tonga | Tonga | |
| Lea faka-Pilitania | Lea faka-Pilitania | Lea faka-Pilitania | Lea faka-Pilitania |
| Fika | Fika | Fika | Fika |
| Hisitolia | Hisitolia | Hisitolia | |
| Saienisi 'oe Sosiale | Siokalafi | Siokalafi | Siokalafi |
| Ako ki he Mo'ui | Paiolosi | ||
| Saienisi | Saienisi | Saienisi | Fisiki |
| Tauhi 'Api | Tauhi 'Api | Tauhi Tohi | Kemi |
| Ako Faka-Tekinikale | Ako faka-Tekinikale | 'lkonomlka | 'Ikonomika |
| Musika | Leafaka-Falanise | Taipe | Tauhi Tohi |
| Lea faka-Siapani | Lea faka-Falanise | ||
| Musika | Lea faka-Siapani | ||
| Taipe | |||
| 'Ikonomika | |||
| Tauhi Tohi | |||
| Saienisi'oe komipiuta |
‘I he ta’u kuo ‘osi na’e kau ki he Sivi Fakamo’oni Ako ‘a Tonga ni (Tonga School Certificate Examination) ‘a e toko 100 pea na’e lava ke hiki ai ‘a e toko 96 ki he foomu 6 ‘a e ‘apiako ni Ko e toko 132 foki na’a nau kau ki he Sivi Fakamo’oni Ako Ma’olunga ‘a e Pasifiki (Pacific Senior Secondary Certificate Examination pea na’e lava lelei ai ‘a e toko 98.
‘I he ta’u ni na’e sivi ai ‘a e toko 117 ‘i he Sivi Fakamo’oni Ako ‘a Tonga ni pea toko 138 ‘i he Sivi Fakamo’oni Ako ‘a e Pasif~ki. Na’e hokohoko atu ai pe ‘a e sivi ia ‘a e foomu 2 ‘i he sivi fakakatoa koia ‘a e foomu 2, ‘oku teuteu fakata’u ’e he Potungaue Ako.
‘I Novema ‘oe ta’u kuo ‘osi,1993, na’e kau ai ha fanau ako tame ki he sivi tame Pitman mei Aositelelia ‘i he levolo Five(foomu 5). Na’e fu’u lelei ‘aupito ‘a e ola ‘o e sivi ‘a e fanau ni. Na’e toe fakahoko foki mo ha toe sivi tame tatau pe ‘i Novema ‘oe ta’u ni pea ‘oku ‘amanaki ke toki ma’u ‘a e ola ‘oe ngaahi sivi ko eni ‘i Sanuali 1995. Ne kamata fah;dhoko foki mo e sivi Taipe ki Aositelelia ‘aia na’e teuteu’i ia ’e he Commercial Society of Education.
‘I he mala’e sipoti, na ’e kau ‘a e ‘apiako ni ki he ngaahi fe’auhi faka-kolisi ‘i he ‘Akapulu, Netipolo, Tenisi pea mo e ‘Atelita pea na’e fakafiemalie pe ‘a e ola ‘oe ngaahi Fe’auhi ni ‘I he fe’auhi sipoti ‘Atelita, na’e 2 ai ‘a e tamaiki fefine lalahi (Seniors) ‘i he’enau kalasi.
‘I he fe’auhi Netipolo, na’e ma’u e Sila ‘a e kalasi Senior A mo e Senior B, Intermediate A, kae 2 ‘a e Midget ‘i he’enau kalasi.
Ne ma’u ’e he Timi Fe’auhi ‘Ilo Me’a Kehekehe ‘a e Kolisi ‘a e Fe’auhi National Science Quiz Competition ‘a e ngaahi ako ‘o Tonga ni Pea ne 2 foki ‘i he National Quiz Competition.
Ne ola lelei foki mo e Fe’auhi fa’u ‘Esei ki Pilitania (Commonwealth Essay Competition) ‘a ia ne ma’u ai e pale makehe ’ehe tokotaha ‘i he Kolisi pea toko 3 kehe ne fu’u faka’ofo’ofa ‘aupito ’enau fa’u ‘Esei.
Ko e laumalie ko ia ‘o e ngaahi fe’auhi fakafale, ‘oku malohi ‘aupito. ‘I he Fe’auhi laka, na’e ma’u ia ’e he Fale Kava pea ‘i he Sipoti ne toe ikuna pe mo ia ’e he Fale Keva.
Ne hokohoko lelei atu ai pe hono ma’u e ngaahi ola lelei ‘i he Fe’auhi sivi Fika ki ‘Aositelelia pea pehe foki ki he Fe’auhi sivi Kemi ‘a e Pasifiki ne fakahoko mei he ‘Univesiti ‘oe Pasifiki Tonga. Ne rna’u foki ai e ola lelei ’e he fanau ’e ni’ihi.
Na’e toe fakahoko foki e polokalame Kalapu ‘a e Kolisi ‘a ia ne manako ai e fanau ke fakatupulaki’i honau taleniti ‘i he ngaahi mala’e kehekehe hange ko e Art, Photography, Aerobics, etc.
Ko e ngaahi lava me’a ko ’eni na’e rnakatu’unga ia ‘i hono palani lelei ngaue malohi mo totoivi ‘a e kau faiako mo e fanau ako pehe ki he ngaahi poupou mo e tokoni ‘a e ngaahi matu’a tauhi fanau pea pehe ki he Kolisi Tutuku ‘i he lolotonga ‘oe ta’u.
‘Oku ‘oatu ‘a e fakamalo lotohounga mo’oni heni ki he Tama Pilinisi Pilinisi ‘Ulukalala Lavaka Ata ‘i ho’o me’a mai ke fakalangilangi’i e ‘aho. Fakamalo ki he Tokoni Palemia mo e Minisita Ako kae ‘uma’a ‘a e Talekita Ako ki he ngaahi tokoni mo e ngaahi fale’i kotoa ‘o lava ke lele-i-matangi lelei pe ‘a e ako ‘o a’u mai ki he faka’osinga oe ta’u fakaako ko ’eni. Fakamalo foki ki he Kautaha ‘a e Matu’a mo e Kau Faiako ki he’enau tokoni kotoa pe ‘o a’u ki hono foaki ‘o e ngaahi pale ki he Katoanga ni Fakamalo foki ki he Kautaha ‘a e Kolisi Tutuku ko e ‘uhi ko’enau foaki ‘a e ngaahi Sikolasipi ki he tokotaha tu’ukimu’a taha ‘i he loki ako ‘i he levolo taki taha mei he foomu 1 ki he 5 pea fakapa’anga foki mo e pale ki he tokotaha ‘oku ne ma’u ‘a e ‘apiako. Fakamalo ki he Kautaha ‘a e Kolisi Tutuku a Salt Lake City, ’ hono foaki ‘oe Sikolasipi ’e 12 ki he fanau foomu 6 he ta’u ni, pehe foki ki hono foaki ‘oe Sikolasipi ki he fanau ’e 12 ‘i ha fa’ahinga levolo pet Fakamalo ki he Kautaha ‘a e Kolisi Tutuku nofo Nu’usila ‘i he foaki ‘oe Sikolasipi ki he ‘Uluaki ‘i he ‘u foomu 3. Pea mo kinautolu ne nau foaki tanutaha ha ngaahi Sikolasipi ki he fanau ‘oe ‘apiako ni
‘Oku ‘oatu foki ‘a e fakamalo loto hounga mo’oni ki he kau tauhi fanau mo e kaungame’a kotoa pe ki he poupou lelei ne mou fai ‘i he ngaue ni Pehe foki mo e fakamalo ki he Tokoni Pule, Tinta Lahi mo e kau Faiako hono kotoa ki he laumalie na’e fai’aki ‘a e ngaue totoivi ‘oe ta’u ni
‘Oku ‘oatu foki ‘a e fakamalo makehe ki he fanauako ki he ngaahi taliangi ne mou fai lolotonga ‘a e ta’u fakaako ko ’eni Pea kou hoko ai ‘a e ta’u 1994 ko e ta’u ako faka’ofo’ofa mo ola lelei.
‘Ofa ke mou ma’u ha KILISIMASI FIEFIA pea mo ha TA’U FO’OU MONU’IA.
Tu’a’ofa’eiki atu
Peaua Tu’ipulotu Heimuli
(Puleako Le’ole’o)
[ref: http://www.nomoa.com/tongatapu.net.to/]
© Tonga on the ‘NET
[For a piece of the Kingdom, and Your Own Domain Name,
http://www.tonic.to easily the Tonic.to Domain Name headaches.]