(Ko ha fakafuofua pe ’eni ki he tokolahi ‘o e Ngaahi Kulupu (Group) taki taha (I - V) ‘o fakatatau ki honau taleniti pe ivi faka’atamai. ‘Oku vahevahe’eni mei he fanau ’e toko 3,000 tupu nai ‘oku nau hu fakata’u ki he Ngaahi Kolisi (post - primary) kotoa pe ‘i Tonga).
(An estimated distribution of Academic Ability (IQs) amongst 3,000 children who enter each year to Tonga’s Post Primary Institutions).
Tepile 1
|
1 |
'Oku lahi 'a e hoha'a 'i he 'ikai ke fa'a ola lelei 'a c Ngaahi Sivi Tutuku Faka-Pule'anga (Fakamooni Ako 'a Tonga pea mo e PSSC) 'a e Kolisi ko Tupou. 'Oku fai leva 'a e fifili pe ko e ha "a e 'uhinga 'oku fa'a tukuaki'i 'a 'e ngaahi polokalama fakalotu mo ngaue 'i tu'a 'a e Kolisi. Tukuaki'i 'e ha ni'ihi 'a e naunau ako "o hange ko e ngaahi lokiako mo honau naunau. "Oku tukuaki'i 'e ha ni'ihi ,a e kau faiako 'enau fai fatongia |
|
2. |
'Oku fokotu'u atu heni ko e 'uhinga mamafa taha 'i he lelei pe ko e kovi 'o e ola 'o e Ngaahi Sivi Tutuku Fakamooni ako 'a Tonga pe ko e Pasifiki 'i he faka'osi'osi 'o e tau takitaha ko e "IVI FAKA'ATAMAI' (academic potential or IQs) 'o e fanau ako 'oku nau sivi. 'Oku toki tanaki atu ki ai mo ha ngaahi 'uhinga kehe 'o hange ko e fai fakamaatoato 'a e kau faiako mo e fanau, naunau ako, taimi ako etc. |
|
3. |
'1 he Sivi Hu ki he Ngaahi Kolisi 'i he ta'u 1992, na'e lava ai 'o hu ki he Ngaahi Kolisi kehekehe 'i he 'Otu Tonga ha tamaiki tangata mo fefiine 'e toko 3,000 tupu nai. Ko e tokolahi 'o kinautolu' ni naa nau kau ki he Sivi Fakamo'oni Ako 'a Tonga 'i he ta'u 1998. 'Oku ha 'i he fakamatala ki he ola 'o e Sivi Fakamo'oni Ako Tonga' ni, ko e toko 733 pe na'e lava. Ko e toko 167 pe 22.78% 'o kinautolu na'e lava ko e fanau ia mei hono kotoa 'o c Ngaahi Kolisi 'a e Siasi Uesiliana. |
|
4. |
'1 he Sivi Fakamo'oni Ako 'a e Pasifiki (PSSC) 'o e ta'u 1998 ai pe, na'e lava fakakatoa ai ha toko 452. Ko e toko 77 pe 17.03% 'o kinautolu' ni, ko e fanau ia mei he kotoa 'o e Ngaahi Kolisi 'a e Siasi Uesiliana. |
|
5. |
'Oku tui 'a e fakamatala fifili' ni, ko e Sivi HE! ki he Ngaahi Kolisi 'i he tau kotoa pe, ko kinautolu nae fika 1 - 1,000 mu'omu'a 'i he toko 3,000 tupu 'oku hi! fakata'u ki he Ngaahi Ako'anga Kolisi, ko e toko 1,000 ni, hili ha ngaahi ta'u 'ee 6 nai 'enau ako Kolisi, ko kinautolu pe ia te nau mu'omu'a (1 - 733 'i he ta'u 1998) "i he Sivi Fakamo'oni Ako 'a Tonga 'i he 'osi hanau ngaahi ta'u 'e 6 'i he Ngaahi Kolisi kehekehe. |
|
6. |
'Oku polepole ma'u ai pe, 'a e Kolisi ko Tupou talu mei he kamata' anga 'i he'ene lava 'o teu'i 'a kinautolu mei Tafahi mo 'Ata, "a ia ko e 75 % ia 'o e to'uako kotoa pe pea 'oku 'ikai ke ha honau hingoa'i he fa'ahinga 'oku lava fakata'u 'i he Ngaahi Sivi Fakamo'oni ako. |
|
7. |
Ko e palopalema faingata'a 'eni kuo lahi tau 'a 'ene hahamolofia pe tatataha ha'ane humai ki he Kolisi ko Tupou ha ni'ihi "o kinautolu na'e fika 1 - 500 mu'omu'a 'i he Ngaahi Sivi Hu fakata'u. 'Oku ngali mahino mei heni kuo fetukutuku 'a e falala 'a e ngaahi matu'a mo e fanau tu'ukimu'a faka'atamai 'i he tau kotoa pe ki he taau mo e falala'anga 'a e Kau Ngaue 'o e Kolisi ko Tupou kuo fehikitaki mai "e he Palesiteni 'o e Siasi mo e Palesiteni Ako ke Ngaue 'i he Kolisi. Ko e mafai ke fai 'a e Ngaahi fehikitaki 'oku 'a e Palesiteni 'o e Siasi mo e Potungaue ako. |
|
8. |
Ko e ola 'o e Ngaahi Sivi Tutuku faka-Pule'anga 'oku fa'a fai ai 'a e ngaahi talanga, 'o ma'u "a e Konga lahi 'o hono tupu'anga "o kapau 'e fakatotolo ke 'ilo 'a e fakahokohokoo e ola 'a e Sivi Ha ki he Ngaahi Kolisi 'i he ngaahi tau 'e 6 pe 7 nai kimu'a, pea pehe foki mo e fili 'apiako "a e matu'a ke hu ki ai 'enau fanau. |
|
9. |
Ko e Sivi Tutuku faka-Pule'anga mo hono ngaahi ola, ko e ola pe ia 'o c sivi "o e Ngaahi Lesoni faka-'atamai kuo ako 'e tie fanau "i ha ngaahi ta'u 'i he Ngaahi Kolisi. "Oku totonu ke 'ilo'i "e he Tonga katoa 'oku 'ikai ha momo'i felave'i 'o e 'ilo 'a e ngaahi lesoni mo e lava 'i he sivi pea mo hono fa'u 'o e 'ulungaanga, falala'anga, faitotonu, faka-Kalisitiane 'o e to'utangata takitaha. (see opinions expressed by others-pp. 44, 152, 155-158, 167) |
|
10. |
Ko e Polokalama fakalotu (Sapate & ngaahi taimi kehe) 'a e Kolisi ko Tupou pea mo 'ene polokalama Ngaue kitu'a mo nofo fakataha fakafale lolotonga "a e uike, kuo fakamo'oni'i 'i he ngaahi to'uako kotoa 'a 'ene faikehekehe ai 'a e Kolisi ko Tupou mo ha toe 'apiako kehe. Vakai -ki he Polokalama fakalotu 'a e Kolisi ko Tupou pea mo e taimi 'oku mole ai 'o lave ai 'a e fanau ako (exposure to religious influence). Ko e ongo Polokalama mahu'inga mo'oni 'eni 'i hono fa'ufa'u 'o e 'ulungaanga 'a e fanau 'i he vaha'a tau 12 - 20. (peesi 25) |
|
11. |
Vakai ki he Tepile 2 'i 'olunga' 'Oku hangehange (most likely) ko e toko 150 kimu'a 'i he ta'u takitaha (Kao mo Tofua) 'oku "ikai ha 'inasi ai 'o e Kolisi ko Tupou ke nau 'inasi 'i he Ongo Polokalama fakalotu mo fakafamili 'a e Kolisi. |
|
12. |
'Oku mahino mei he Ongo Tepile 1 & 2, ka hili ha ta'u 'e 20 (1990 - 2010), ko 'e toko 3,000 'e tu'ukimu'a fakaatamai 'o Tonga (Kao mo Tofua), 'e 'ikai ha'anau lave "i h ' teu faka'ulungaanga mo fakalaumalie 'oku fai 'e he Kolisi ko Tupou. (cf. pages 4,$, 152, 155-158, 167. See pages 2,.3, 5, 6, 7, 8, 9, 11/12. |
|
13. |
'1 he lava ha ta'u 'e 50 mei he taimi' ni (1990 - 2040), 'e a'u ki he toko 7,000 tupu 'a e kakai mei Kao mo Tofua. Ko kinautolu 'eni 'oku ngalingali te nau taki 'a Tonga 'i he ngaahi me'a fakasino mo faka'atamai, faka'ekanomika mo fakapolitikale. |
|
14. |
'1 he'etau a'u ki he tau 2050 'oku ngalingali ko 'e tokolahi te nau ma'u faingamalie ke teu'i 'i he Kolisi ko Tupou ko 'e fu'u laui mano pe mei Tafahi mo 'Ata pea mo ha ki'i tokosi'i mei Late. Ko 'e taha 'eni 'o 'e ngaahi polepole'anga 'o 'e Kolisi ko Tupou. |
|
15. |
'E ma'u mei fe 'e he Siasi 'a hono kau taki ki he kaha'u? 'E teu'i mei fe 'a 'e kau Palesiteni 'o 'e Siasi, Sekelitali Lahi, Palesiteni ako, Kau Faifekau Sea mo Faifekau Pule? E fai mei fe 'a hono teu'i 'o 'e kau Pule Ako 'o 'etau ngaahi Kolisi? E fefe 'a 'e kau Tokoni Pule mo 'e Kau Tiuta Lahi? Ko hai te ne teu'i kinautolu'^.,' |
|
16. |
Kuo kamata mahino mei Sia'atoutai ko 'e ki'i tokosi'i pe mei he Ngaahi Ako'anga'a 'e Siasi 'oku nau fe'unga ke fai "a 'e Ngaahi Lesoni faingataa (Bachelor etc) 'o 'e Ako ki he Tohitapu. Ko 'e iku'anga pe 'eni "o 'e 'ikai ke fili 'a 'e fanau 'atamai'ia ke nau hu ki he'etau Ngaahi Kolisi. |
.5 % as 5 talented