Ko Siaatoutai he kahau-lolotonga o Tonga
Jione Havea
{I he manatuofa kia Finau S. Lokotui, naa ma kaungängäue}
Oku ou lukuluku mai ki he fakamanatu e Siupeli Koula o e Kolisi Siaatoutai ha loto houngaia, tuunga i he kaveinga taulua o e Kolisi: Ke Kalaisiia, Ko etau langa ki Itaniti. Oku tutui atu e kaveinga ni ke omi e tötöonga fakaKalaisi o lanuaki e fakafeangai oku fai i Taimi, pea teke e langa oku tau fai heni ke ope atu ki Itaniti. Oku fakahoko-kuonga faunga o e Kolisi, pea ko e pununga ia o e fakatuamelie oku fai i he kii fakamatala nounou ni.
Oku uluaki e he fakamatala ni ha toe kaveinga fakahoko-kuonga e taha: "Ko Siaatoutai he kahau-lolotonga o Tonga." Ko eku fakatonulea ia ki he kaveinga ("Role of Siaatoutai in modern Tonga") ne omi e he Komiti Etita ke tuunga ai ha kii fakamatala.
Oku i ai ha ongo tukufakaholo e liua e he fakamatala ni, pea ka lava ia oku i ai mo e fakatuamelie ke fakailongaiaki e Siupeli Koula o e Kolisi. Oku mahuinga ke fakatou liua a e kuohili pea humaki ha fakatuamelie kae malava ke mahuingamälie e kahau-lolotonga ("modern"), he oku tala e he tukufakaholo ("premodern") mo e fakatuamelie ("postmodern") e tükunga o e kahau-lolotonga. Ka ikai fai kinaua, pea e fakaikunoa e täkoto tuifio a e ngaahi kuonga i hotau atamai. Oku taumua e fakamatala ni ke fakahoko-kuonga, ka oku ikai ko e fefiohi o kuihi enau felävei.
## Ongo tukufakaholo ke liua:
Oku **uluaki** mahuinga ke liua ha tukufakaholo kuo ne kavahia e ngaahi toutangata lahi, ko e taku o pehë oku femotumotuhi a e ngaahi kuonga. Oku tefito eni he atamai tala kuonga fakahisitolia, o lau oku i ai ha ngaahi kuonga kehekehe e tolu: (a) kuohili, (e) lolotonga, mo e (f) kahau. E kehekehe pë e anga honau fakahingoa, ka oku mahino enau mävahevahe. Oku tau faa kanangaaki o pehë, "Fielau he ko e tangata/taahine nae i ai hono kuonga." Oku uhinga eni ki ha taha nae i ai hano kuohili a ia oku ikai kei mooni i he lolotonga, pea oku tau fai a e fakatuketuke mo e fakakaukau e ikai pehë i he kahau na. Oku tau motumotuhi e ngaahi kuonga, pea pulei e he tukufakaholo ko ia e anga o etau moui.
Kuo fononga mai e Vete Tohitapu mo e Lotukalafi i he faahinga fakakaukau ko eni o laui tau. Kapau ko ha konga tohi ke fakamatalai, oku nofo hifo e tama vete o fakafaikehekehei e ngaahi kuonga pea kumi ki he kuonga ne fatu mei ai a e konga tohi ke tuunga ai haane fakauhinga. Oku fai pehë mo e kau teolosia i hano fakamatalai ha tokäteline pe tötöonga fakafeangai. Oku nau taumua ke kumi e motuai ätakai, pea tala mei ai a e uhinga o e konga tohi pe tokäteline takitaha. Ko e mea lelei ke fai pehë, ka e kei mooni pë e fakatokanga: Ko hai koä nae tuu ai, ke ne tala a e mooni pe taemooni o e fakamatala oku fai? Oku fakaea e he fehui ni a e fakapuli oku faa toitoi ai e kau ako tokolahi, ko enau taukavei ke kumi ki he muaki ätakai ka nau mau faingamälie ai ke pulei e Vete Tohitapu mo e fakamatala fakaLotukalafi oku fai. Koeuhi kuo motuhi e ngaahi kuonga, oku taofi ai e lolotonga mo e kahau ke kau ki hono tala o e kuohili. Pea hoko leva e fakamatala kuonga ko e faingamälie o kinautolu pë oku ako ki ai, pea ikai sia faingamälie ke lukuluku mai mo e kau taeako.
Kuo taimi ke liua e faahinga tukufakaholo ni, ka tau tali oku fefafangaaki a e ngaahi kuonga. Koeuhi ko enau felävei, e lava pë e Susitina Otea mo Esau Hoi ke fakauhingai e kuohili tuunga heena ausia i he lolotonga. Oku ikai haana faingamälie ke vakili e fäliunga o taimi mo e muaki ätakai e ngaahi konga tohi pe tokäteline takitaha, ka oku na mau faingamälie ke fekita mo e Otua i heena moui lolotonga pea tuunga ai haana lukuluku mai ki he tala uhinga. Oku tau faa fai a e fakauhinga ko e mea fakaako, o mahino pë ki he kau ako, kae tuenia a e kau Susitina mo e kau Esau. Ka e lava ke tau tokangaekina e faahinga pehë okapau (i) te tau tali oku fefafangaaki a e ngaahi kuonga pea (ii), oange ha faingamälie o e lolotonga ke kau he tala e uhinga o e kuohili. Ko hotau fatongia, mau ai pë, ke fakahoko-kuonga!
Oku fekauaki mo eni a e tukufakaholo hono **ua** ke liua: ko e fetuusi a e ngaahi faahinga. Oku tupulaki a e faahinga tukufakaholo ni i Tonga he oku anga pehë e fakanofonofo hotau sosaiete. Oku fakafaafaahinga a e ngaahi haa mo e ngaahi tuunga, o mavahe hake a e houeiki mei he tua pea taofi ena fetaulaki. Oku fakamävahevahe foki mo e lea oku ngäueaki kiate kinautolu. Kau mai mo e ako i hono poupoui e tukufakaholo ni, he ko e taha o e ngaahi nunua e malae ako ko e pusiaki mai ai e atamai feauauhi ke ne vetevete a e feaongaaki fakatautehina. Kuo i ai a e "kau ako" mo e "kau taeako," pea oku fakaaoao a e "kau ako" i he fakauhinga mea mo e fakamatala kuonga. Pea au ke hau e "kau ako" niihi o feinga fakaaoao i ha malae kehe, pea nau fetäaki ai mo e "kau ako" o e malae ko ia he kuo nau fehopokaki he siakale kehe. Ko e fetuusi "faka-kau ako" ia, pea ikai ngata pë i hono femotumotuhi e ngaahi kuonga ka kuo fetuusi ai mo e ngaahi faahinga.
Kuo tokolahi a kinautolu kuo mau moui mei hono fakatolonga e faahinga tukufakaholo ko eni, kau ai mo kita he ngaahi aho kimua atu. Ka kuo taimi ke liua, he ko e konga e taha o e fakahoko-kuonga ko e fakahoko-faahinga. Kuo loa e kamata e ngäue ni e he Koeli i he Tohi Lute mo e Tohi Siope pea fakamooni e punake ko e taha ia he ngaahi kaveinga a Sisu: Ene ngäue lahi ko e fakaosi/ Fetuusi mo e taufehia (THB 572:6a). Ko e kaveinga ia oku tau kautaha ai, pea tala ai etau mateaki he fakatautehina.
Tauange ke oua naa ngata pë i heetau taofi e fetuusi he ngaahi siakale "faka-kau ako" kae kau ai mo e ngaahi siakale o e sosaiete, he ko eku tokanga oku taumua ki he kau "taeako" mo kinautolu ne taetokai he kuohili. Ka kakato hono liua e ongo tukufakaholo kuo u lave ki ai, pea e i ai hanau faingamälie ke kau mai ki hono tala hotau lolotonga mo e fau hotau kahau.
Ko e ongo tukufakaholo oku ou fokotuu ke liua ko e femotumotuhi o e ngaahi kuonga mo e fetuusi o e ngaahi faahinga. Ka fetongiaki hano oange faingamälie ki he "lolotonga" mo e "kau taeako" ke kau i he tala e Vete Tohitapu mo e Lotukalafi, pea te tau faingamälie ki ha vaai fakatuamelie i he kahau-lolotonga o Tonga. Ka liua e ongo tukufakaholo ni, e faingofua ke tau fakatokangai oku fefafangaaki a e ngaahi kuonga pea oku taau ke fakatautehina a e ngaahi faahinga.
## Tuamelie ke omeia:
E matamata faingataa a e fakakaukau ni, he oku tau manako ke tauhi koloa mo fakatolonga e mea oku tau mau. Ko hotau tokolahi, e pïkitai ki he ngaahi tukufakaholo o faingataa leva ke fai ha ngaunu ki he fakatuamelie o e kahau-lolotonga. Okapau te tau fai mooni ki he kaveinga Ke Kalaisiia, e faingofua pë ke tau fakatafe atu a e lolotonga ke lanuaki e tukufakaholo {ko e "lanu" oku uhinga mähanga, ko e "vali foou" mo e "too e tahitahi"}. Pea e lava ia okapau te tau muimui ofi ki he moui a Sisu.
E ikai mamao okapau te tau pehë ko e moui a Sisu, mei hono ahiahii ia he toafa hili hono papitaiso e Sione pea kau ai ene Malanga i he Mounga o au mai ki heene toe fakatapui e Temipale he aho Paame, naa ne toutou liua hono tukufakaholo. Naa ne malangai kuo hoko mai e Puleanga o e Otua ke fakahoko-kuonga mo haa tangata, ke liua e tala kuonga a e tukufakaholo o Palesitaine. Naa ne faa taukapoi ene kau ako i heenau toli akau mo fai fakamoui he Sapate kaeumaä enau kai taefanofano, o liua ai honau tukufakaholo fakaSiu. Naa ne ui a Lasalosi mei he pekia pea ne toe tuu e ia foki, ko e liua e tukufakaholo o e moui. Naa ne fakafetaulaki e sino-kakanoia fakaetangata ki he laumälie totonua fakaOtua, ke liua a e fakangatangata o haa tangata. Mei hono tuituia ia o au ki heene Haele Hake, nae feia e Sisu i hema mo matau hono liua e ngaahi tukufakaholo lahi. Kapau ko ia, pea okapau te tau tauhi ofi ki he kaveinga Ke Kalaisiia, pea oku taau ke tau muimui he hala kuo tofa o kautaha mo Sisu hono liua e ngaahi tukufakaholo kuo lau fánö.
Kapau oku tolonga ha tukufakaholò, ko e fakailonga ia kuo ikunai e he tukufakaholo ko ia a e kakai pea teeki ai ke nau lava o mataaki mai mei he kuohili. Ka ko e kuohili ko e siakale ia oku fakaaoao ai a e "kau ako." Ko e siakale o e "kau taeako" ia a e lolotonga, pea ko e ätakai ia oku mahuinga ke fai mei ai a etau fakatuamelie. Tau mapuna hake ä mei he kuohili, ka tau lava ke moui i he lolotonga.
E fanaui haatau fakatuamelie i haatau fanongo ki he leo o e "kau taeako" mo haatau tokangaekina sii "kau masiva." E fou meiate kinautolu hotau fakamoui, he ko e fai ki he "sii hifo" ko e fai ia ki he Otua. Ka lava ia, e mau faingofua leva e fefafangaaki mo e fakatautehina nae uhinga ai e fokotuu ke liua e ongo tukufakaholo kuo u lave ki ai
Ko e mea faingataa ke fanongo ki he leo o e "kau taeako" mo e "kau masiva", ka oku fonu tapuaki. Nae fakatokanga mai e hoku kaungätangata, ko e taha pë o e "kau taeako," oku mahuinga ke tau aahi kakai ikai koeuhi oku fakaofa sii kau paea, vaivai, mo e masiva, ka koeuhi ko e kupu kita o enau haohaoa (Koloni Lolohea). Ki he talavou ni, oku ikai ko e taumua ke femotumotuhi mo fetuusi ka ke kautaha. Ko e tuamelie ia o e fakamatala ni, oku tuunga i hano tali ke fakahinohino kitautolu e he tama taeako ni. Ke tau fetauhiaki ikai koeuhi ko etau fakaofa, ka koeuhi oku tau kautaha i ha haohaoa fakalükufua. Ko hoo haohaoa oku ou kau ai, ko e haohaoa a e taeako mo e masiva oku tau kau ai, pea ko kinautolu oku nau fai hotau fakakakato.
Ko e tefito o e fakatuamelie ni ko e fakamahino oku ikai mävae a e kahau mei he lolotonga, he oku omi a e amanaki ke aka he lolotonga i he ao o e kau taeako mo e masiva. Ko e kupu mahuinga o e ngäue fakahoko-kuonga ko e pau ke tau puke mai e kahau ke oua naa mamao meiate kitautolu. Pukeaki mai a e fakatuamelie, pea fusi mai hono momona ke fakamänavahakeaki sii kau taaliekina mo fäiekina i hotau kuonga. Ko e konga ai pë ia o e fakahoko-kuonga.
** Kuo mälö sii fononga mai a e Kolisi Siaatoutai he tau eni e nimangofulu, pea kuo tau sio atu eni ke fonongaia e ngaahi tau o e kahau-kuo-i heni. Oku ou fakaamu e kau ki he ngaahi fatongia o e Kolisi i he kahau-lolotonga o Tonga a e toe tokanga ki he leo o e kau taeako mo e kau masiva. Kuo foua e ha kau moonia e Kolisi, kamata meia Sione Lepa Toa mo e uluaki tou ako, pea kau mai mo e kau Faifekau Sea mo Faifekau Pule kaeumaä e kau Faifekau mo e Setuata FakaKonifelenisi tokolahi. I ai e kau tangata o e fonua, hangë ko Vili Motuapuaka he tou ako o e 1949 mo e niihi ne toki mui mai, koeumaä e kau Setuata mo e Kakai Lelei fakakolo tokolahi. I ai mo e niihi mei he ngaahi siasi kehe, hangë ko Tevita Feke Mafi he tou ako o e 1974 pea fái mai. Aala e kau ako fakailonga talu a Sione Latukefu mo e uluaki touako L.Th. he 1952, pea fai mai ia Tevita Vea mo e kau B.D. ki Lonitoni he 1966 kia Osaiasi Koliniusi Fatai mo Valamotu Palu mo e touako B.D. ne kamata i Nafualu talu e 1987. Ko e kau ako iloa kinautolu, mo e tokolahi kehe, naa nau fai o ngali mo e kau ako lelei pea kuo nau fakakoloa a Tonga. Kae taumaiä e ngalo ai sii Eliesa Vaiaku he touako o e 1964, ko e taha e lau hono kamataanga ki he kau “taeako” ka naa ne kau ki hono tafunaki e kaveinga fakahoko-kuonga o e Kolisi. Naa ne tutuku kuo ne ikuna, o ne kau he ope, pea i ai mo ha faahinga tokolahi he läkanga ko ia. Ko sii faahinga pehë oku ou fakatauange e kei tokangaekina e he Kolisi Siaatoutai i he kahau-lolotonga o Tonga. Oku tuunga e fakaanaua ni i ha uhinga taulua: Uluaki, he ko e tokolahi hotau kakai oku kau he faahinga ko ia, pea ko hono ua, he e lanu Kalaisi a e Kolisi okapau e tokangaekina kinautolu ne tuunga ai e fakahoko-kuonga mei langisii masiva, paea, vale, tukuhäusia, mo e liekina. Ka holoki e fakangatangata o e femotumotuhi mo e fetuusi, e tatafe leva a e fakatautehina oku amanaki mai ki ai a e kakai oku uhinga ai etau tauhi mo ofa i he Kolisi ko Siaatoutai. Ka lava ia, e toulu e haohao i he kahau-lolotonga ni o Tonga. Tauange ke Koloaia e fakahoko-kuonga mo e fakakäinga-faahinga oku fai e he Kolisi maa Tonga, o hangë ko e fakatautehina naa ku ako ia Finau S. Lokotui. Mo e Tuaofaeiki, jfh.