**Fai ’e Jione Havea
[Ko e fakamatala nounou ni ne fatu ma’a e ‘Otu ‘i he Tohi Fanongonongo ne ‘iloa ko e “Maninia,” ka ‘oku ‘oatu heni ke fakahounga e faingämalie kuo foaki ’e he Tonga Electronic Secretary Service ma’ae kau fatu-fakamatala ‘o Tonga.]
‘Oku ou fakatokanga atu ki ha faingata’a ‘oku ene ke ne fa’ao hotau kuonga’. Ko ha faingata’a kuo tü‘uta ki hotau ‘otu motu ni, pea ma’u mo’ui mei ai hotau ni’ihi, ko ia ai ko e faingata’a ‘oku ‘i hono ngäue-hala’aki ‘a e täpuaki ‘o e fakalakalaka’ kuo tau tofanga ai.
‘Oku ou tokanga ‘i he fakamatala ni ki he mafai ‘o e fatu-fakamatala, pulusi-tohi mo e fakamafola-lea. Pea ‘oku tu’unga ’ete maninia ‘i he matamata kuo paä‘usi’i e ngaahi mafai mahu’inga ni ‘i hotau kuonga ni.
Pea fakamolemole na’a ‘oku tu’unga ’ete maninia’ ko e kovi hoto nifo’; taumaiä te te ‘inasi ‘i he ifo ‘o e fononga’anga ni ‘okapau ‘oku ‘ikai fa’a mangungu ’e hoto nifo!
Kuo tu’o lahi hono talanoa’i ‘a e totonu ‘a e fefine mo e tangata ‘o e fonua’ ke tala hono loto’, ‘i he lea mo e tohi. Ko e ongo ‘inasi mahu’inga ia ke tauhi ma’u, pea fai poupoua ’e he lao’ mo e tukufakaholo’.
Kuo tokoni ‘a e ngaahi nusipepa mo e lëtio’ ke taki taha fakahä ai hono loto. Pea kuo kau fo’ou mai eni ki ai mo e mätanga ni, ko e Internet.
Kuo fai kimui ni mai ‘i he ngaahi nusipepa’ ‘a e ngaahi fakamatala mo e taukave ki he tala ‘o hotau fonua’ (Moala, Niumeitolu-Crossan), ‘a e Tohitapu’ mo e politikale’ (Taliai, Vea), mo e ngaahi founga pule’i ‘o ha fonua (Pohiva, Edwards, et al.), ‘a e tapuaki pe fakangatangata ‘o e founga taki taha.
Kae me’apango, he ‘oku tau fanongo faka’aho ‘i he ngalu-’ea ki he fefakatonutonu’aki fakataautaha mo fakakautaha ‘i he ngaahi fakamaau’anga, kae’uma’ä ‘a e ngaahi fetohi’aki ‘i he ngaahi nusipepa fakauike pea pehë ki he “Kava Bowl” ‘a e Tonga Online. Kuo fefakatonutonu’aki he fakamaau’anga ha ni’ihi tu’unga ma’olunga ‘i he fonua, kau ki ai ‘a e Sea mo e kau Fakafofonga Fale Alea.
Ko e tu’unga e fefakatonutonu’aki ko e kehekehe ‘o e faka’uhinga, pea na’a mo e ngaahi tu’utu’uni ‘a e Fakamaau’anga ‘oku fetökaki ai ‘a e kau fai ongoongo.
‘I he tu’unga ko ia, ‘oku mahu’inga ke fakatokanga’i: ko e ngaahi fakakaukau, fakamatala, mo e taukave ‘oku tau fakamafola pe pulusi ‘i he ‘aho ni’ ‘a e ma’u’anga tala ‘o e kaha’u na. Pea mo’oni pë ‘a e poto’, ko e me’a ‘oku tau tö te tau utu pë ko ia!
Ko e taimi lahi ‘oku fekolo’aki ‘a e ngaahi taukave’, pea taki taha mateaki ha’ana’ ma’u kae palangia e tenga ‘oku tau tö mo’o e ‘apongipongi na. Pea mo’oni e fifili ‘a ha fakamaau ’e taha, Koehä koä ‘a e mo’oni?
‘Oku mamaha ha’ata ia ma’u, pea ‘ikai te te fa’a lava ke fakamäu e ngaahi tälanga kuo toki pulusi ni’.
Ka ‘oku te fakatauange ’e ‘ikai te tau kuihi ‘a e kaha’u na, he ‘oku malava ’e he fatu-fakamatala’, pulusi-tohi’ mo e fakamafola-lea’ ke fakaloia ‘a e mo’oni’ pea fakamo’onia ‘a e loi’.
‘Oku ‘ikai kovi ‘a e fatu-fakamatala, fakamafola-lea mo e pulusi-tohi ‘iate kinautolu pë:
‘Oku tau fe’iloaki ‘i he ngalu-’ea’, pea ma’u fakahinohino ‘i he ngaahi tohi mo e fakamatala kuo pulusi’; ‘oku ako ’etau fänau he ngaahi polokalama letiö, kae’uma’ä ‘i he lau konga-tohi’. Kimui ni mai kuo toe pulusi ‘a e tohi malanga ‘a ha faifekau kuo pekia, pea ‘i ai mo e tohi vete ‘o Mätiu: Ko e ngäue ‘aonga’aki ia e mafai ni.
Ko ia ka tau ka fakamafola pe pulusi, ke tau fai fakapotopoto mu’a.
Pea ka tau ka fetaukave’aki ‘i Tonga mo ono’aho, hono tala’ mo hono founga pule’, ‘oku kei lahi ‘a e ngaahi ma’u’anga tala ‘oku te’eki tuu’i hono efu’, tautefito ki he ngaahi tauhi’anga lekooti ‘i Honolulu mo Lonitoni. Pea ko e Tohitapu’ ena mo e politikale’, ‘oku kei hiliö ‘a e motua’i ‘uhinga’ ‘i he ngaahi faka’uhinga ‘oku tau taukave’i’.
Ko e maninia ni ko e fakatokanga: ko ’etau tala-kuonga mo fakahinohino-founga ‘i onopooni ‘a e tata’anga-‘ilo ‘o e ‘apongipongi’. Pea ‘i he kamata’anga ‘o e mätanga fo’ou ni [http://www.nomoa.com/tonga/] ‘oku ou tui ‘oku mahu’inga ke toe fai hatau fakatokanga, ‘o tatau ki he kau fatu-fakamatala mo e kau okooko-talanoa:
Tauange ke tau fai fakapotopoto; he ‘oku tokosi’i ‘a e ma’u faingamälie ke pulusi-tohi mo fakamafola-lea’, pea ‘oku ‘o kinautolu ke fafanga pe fakakonahi ‘a hotau hako’.
© jhavea